Inter_Linie — kunst en militair erfgoed in verbinding

Inter_Linie stelt Vesting Antwerpen voor aan kunstenaars als inspiratiebron in een artistiek creatieproces. Vesting Antwerpen is de verzamelnaam van alle militaire erfgoed in en rond Antwerpen, van het Steen en de middeleeuwse omwalling tot de betonnen pantserforten van de tweede gordel – bijna 20 kilometer buiten de stad. Het initiatief richt zich zowel op beeldende als op podiumkunstenaars, en zowel op professionele kunstenaars als liefhebbers. 

Het project heeft zijn naam niet gestolen. Inter_linie speelt zich af met, onder, tussen militaire monumenten. Een fortengordel is een linie – en Vesting Antwerpen heeft meerdere fortengordels of linies. Maar een interlinie is ook witruimte tussen twee regels. De regels – het militaire erfgoed – staan er al, maar daartussen heeft de kunstenaar nog veel witruimte of ‘carte blanche’.  

"Het tweede jaar hebben we kunstenaars en ‘sleuteldragers’ samengebracht om concrete dingen uit te werken", vertelt Jan Pandelaers. 

Het woord ‘sleuteldrager’ is een eigen uitvinding, maar ondertussen weet iedereen wie ermee bedoeld wordt: mensen die iets betekenen in de toegankelijkheid van een fort, die weten of beslissen wat wel en niet kan. Soms zijn dat lokale besturen, soms eigenaars, soms een gidsenvereniging. "Die mensen heb je heel hard nodig om op en mét een plek aan de slag te gaan."

Kunstenaars hebben heel creatieve, zotte ideeën. Samen met de sleuteldragers maken ze een realiteitscheck en zorgen ervoor dat er ook echt iets kan gerealiseerd worden. 

"We hebben ons voor de eerste editie in 2024 beperkt tot 9 locaties die we met de stuurgroep hebben uitgekozen. Dat waren niet altijd de meest voor de hand liggende plekken, want we wilden de kunstenaars laten kennismaken met een variatie aan plekken, elk met eigen uitdagingen. Ook de periode hebben we beperkt: we hebben Inter_Linie voor het grote publiek gelanceerd op Open Monumentendag in september, en de expo’s en performances enkele weken laten lopen. 

Uiteindelijk hebben in dat eerste jaar 19 kunstenaars tentoongesteld of opgetreden op zeven plekken: het Keizersbastion, de Antitankgracht en de forten van Duffel, Edegem, Hoboken, Liefkenshoek en Lillo. Voor de tweede editie staan naast deze zeven ook de forten van Stabroek, Oelegem, Lier en Liezele en Schans Landmolen ‘in de etalage’. 

Vesting Antwerpen is heel divers bouwkundig en landschappelijk erfgoed, maar draagt ook ontelbare verhalen mee. Niet enkel oorlogsverhalen, want na de oorlog kregen de forten heel wat andere (meer vredige) functies: van visvijver en champignonkwekerij tot clublokalen en weekendbungalows. Heel wat stof dus om zaadjes te planten bij een creatieve kunstenaar. 

Dat is intrinsiek al heel waardevol, maar bovendien hebben erfgoed, muzikanten, theatermakers en beeldende kunstenaars elk hun eigen publiek. "Een publiek dat graag getriggerd en uitgedaagd wordt, maar misschien niet automatisch de stap zet van kunst naar erfgoed of omgekeerd. Door kunst in erfgoed te presenteren, maken we hopelijk niet alleen bij de kunstenaars, maar ook bij het publiek iets nieuws wakker", verduidelijkt Jan.

"Wat we intussen bereikt hebben, is dat heel wat kunstenaars met heel andere ogen gaan kijken naar de relicten van Vesting Antwerpen, en dat het bij velen een creatief proces heeft op gang gebracht. We hebben nu ook een netwerk/community, waarin professionele en amateurkunstenaars en sleuteldragers elkaar op een heel informele manier leren kennen en waarderen. En tijdens de publieksmomenten was duidelijk dat we ook het doel ‘publieksverbreding’ zonder meer kunnen afvinken."

Heel wat mensen kijken met een zekere weemoed terug naar het jaarlijkse fortenevent dat de Provincie Antwerpen vroeger organiseerde. Partners die specifiek met dat erfgoed bezig zijn, zoals Fortengordels vzw en Efforts Europe, contacteerden erfgoedorganisaties en Regionale Landschappen, om een manier te vinden om de fortengemeenschap terug een actief netwerk aan te bieden. 

In gesprek met IGS Zuidrand – een streekvereniging die met een erfgoedcel en IOED én een cultuurregio zowel thuis is in erfgoed als in cultuur – ontstond stilaan het idee om kunstcreatie te koppelen aan militair erfgoed. En om een subsidie voor een bovenlokaal cultuurproject aan te vragen. 

"Zonder projectsubsidie waren we er niet aan begonnen. Zelfs als we met zes erfgoedcellen zouden samenleggen, was het uit onze werkingsmiddelen financieel niet haalbaar. Maar bovendien geeft het project de erfgoedcellen en partnerorganisaties ook een stuk legitimiteit om (soms veel) tijd te steken in kunst en onroerend erfgoed." 

Vesting Antwerpen is een bovenlokaal verhaal, en de uitdagingen zijn overal overlappend en wederzijds herkenbaar. "Dan kan je zes keer proberen lokaal iets uit de grond te stampen, of je kan het samen doen", bevestigt Jan. "Zowel naar efficiëntie als naar het samenleggen van know how, tijd en ideeën is de keuze snel gemaakt."

Zes erfgoedcellen namen het initiatief: Erfgoedlab Antwerpen, Rivier&Land (IGEMO), Erfgoedcel Waasland, De Zuidrand, Kempens Karakter en Erfgoed Voorkempen. 

"Een aantal lokale besturen hebben de rol in de stuurgroep van de erfgoedcel overgenomen óf vullen aan, zoals stad Lier, Beveren (nu Beveren-Kruibeke-Zwijndrecht), dienst Archeologie van Stad Antwerpen... De sleuteldragers spelen een sleutelrol. En we merken dat de kunstenaars die je aanspreekt vaak collega’s meebrengen. Het gaat dus van een vooraf afgesproken samenwerking tussen collega’s, via prospectie en netwerking tot mond-aan-mondreclame."

De sleuteldragers zijn host, zorgen dat ter plekke alles logistiek vlot loopt, dat er goede afspraken zijn met de kunstenaars en denken mee na over een goede timing en hoe hun ‘traditionele’ publiek best kan worden toegeleid naar het kunstwerk of performance. De erfgoedcellen zijn ‘go-between’ tussen de strategische cel en de sleuteldragers, versterken de publiekswerking en promotie die vanuit de strategische cel wordt uitgestuurd. 

De twee grootste netwerkorganisaties zijn ook bij de werking betrokken. 
Efforts heeft de opdracht op zich genomen om met alle betrokken partners in gesprek te gaan over de verduurzaming van het project. 
Fortengordels vzw zorgt voor de website en zoekt ook naar de rol die zij kunnen spelen in de verdere toekomst van Inter_Linie.

Je moet een sterk verhaal hebben, dat aanspreekt en appelleert aan een of meerdere noden, beaamt Jan. "Met dat verhaal moet je vooral goesting creëren, het gevoel dat je erbij wil zijn, dat je het wil mee-maken. Tegelijk moet je heel goed luisteren naar elke partner en begrijpen dat bij de meeste mensen de boot al behoorlijk vol zit. De grootste enthousiastelingen zijn vaak de mensen die van tevoren al geen tijd hadden. Je moet niet alleen aan draagvlak werken, maar ook aan draagkracht. “

"We zijn niet uniek als we Inter_Linie beperken tot het aanbieden van militair erfgoed als ‘podium’ voor een kunstenaar. Als je Inter_Linie beschouwt als een kunstenfestival(letje), hebben we ook heel wat grotere broers en zussen. Maar onze doelstelling gaat verder: het militair erfgoed mag een podium zijn, maar wil ook een inspiratiebron zijn. Het laten samensporen van de verhalen van de forten, bastions en Antitankgracht met het levenswerk van creatieve mensen, en daarrond een netwerk weven met veel persoonlijke interactie, dat lijkt me echt wel redelijk uniek."

Dankzij Inter_Linie heeft Jan vooral heel veel boeiende gesprekken gehad met interessante mensen. "Mensen met een missie, die met hun kunst echt een boodschap willen brengen."

Maar belangrijker voor de toekomst van het project – zelfs als Inter_Linie als naam ooit zou verdwijnen – is de weg die de sleuteldragers hebben afgelegd. Ook zij zijn meestal erfgoedliefhebbers, mensen die in hun fort of bunker of bastion héél goed weten waarmee ze bezig zijn. Maar de kennismaking met de kunstenaars heeft hen stuk voor stuk geïnspireerd, en ideeën gegeven om hun ‘plek’ een bepaalde meerwaarde te geven door de combinatie van erfgoed en theater, beeld of muziek.

Een kunstfotograaf zei dat hij ‘een kader trok rond de werkelijkheid’ en zo de zichtlijnen en het gezichtsveld van de toeschouwer probeerde te richten. 

Een theatermaakster en storyteller, gefascineerd door het Keizersbastion, zei: ‘Laat die stenen maar vertellen, ik zal wel luisteren en vertalen’. 

Het is op dit moment nog niet duidelijk wie in de toekomst welke rol wil en kan spelen om een vervolg aan Inter_Linie te breien. Ook de vorm waarin het project kan blijven voortbestaan, is nog onduidelijk. Daar is het zoeken naar een ‘gemeenschappelijke taal’, en naar iemand (of een ploeg) die de rol van trekker wil of kan overnemen. Daarbij moet ook gesproken worden over alternatieve financieringsbronnen en een degelijk zakelijk model.

Een logistieke drempel zijn de vleermuizen. Veel militair erfgoed fungeert als overwinteringsplaats of zelfs broedplaats voor deze beschermde diersoort. Maar mits goede afspraken met natuurpartners als ANB en Natuurpunt, is er veel wél mogelijk, zeker in het warme seizoen – en dan zijn niet alleen de vleermuizen maar ook de mensen het wakkerst.