oktober 2020 — Sinds januari 2020 werken 19 erkende intergemeentelijke samenwerkingsverbanden aan meer cultuur. Over de grenzen van gemeenten, sectoren en disciplines heen. Tijd voor een uitgebreide voorstelling van deze groep, hun uitdagingen én ambities.

Decreet Bovenlokale Cultuurwerking

Vlaanderen kende de afgelopen jaren een aantal bestuurlijke veranderingen met invloed op verschillende beleidsdomeinen: meer autonomie voor lokale besturen, minder bevoegdheden voor de provincies, gemeentefusies … Het decreet op de Bovenlokale cultuurwerking speelde in op deze recente ontwikkelingen met onder andere een subsidielijn voor intergemeentelijke samenwerkingen (IGS) rond cultuur.

Eind 2019 werden op dit decreet 19 aanvragen voor werkingssubsidies voor intergemeentelijke samenwerkingsverbanden ingediend. Allen kregen ze subsidie om vanaf 2020 een regierol op te nemen als verbinder en facilitator van het bovenlokale veld in hun regio.

Enkele weetjes:

• De Vlaamse overheid subsidieert IGS’en cultuur enkel om een regierol op te nemen. Een IGS kan ook een actorrol opnemen. Dan zijn het de lokale besturen die financieren.
• De regierol is een stimulerende en coördinerende rol. De actorrol is een uitvoerende rol, bijvoorbeeld het uitwerken van projecten.
• Een IGS krijgt per werkjaar maximaal 100 000 euro subsidies van Vlaanderen, en dat voor 6 jaar.
• Enkele voorwaarden: Een IGS moet over een rechtspersoon beschikken, bestaan uit minstens 4 omliggende gemeenten en de gemeenten moeten financieel minstens evenveel inbrengen als Vlaanderen.
• Het eerstvolgende indienmoment voor IGS’en is 1 oktober 2025.

Op de kaart

Hoe liggen die 19 samenwerkingsverbanden verspreid op de kaart van Vlaanderen?  Ongeveer de helft van de bovenlokale samenwerkingen situeren zich in Oost- en West-Vlaanderen. In Antwerpen zijn er 3 IGS’en met een regierol cultuur, net als in Vlaams-Brabant. In Limburg is er tot nu toe één IGS cultuur binnen het decreet. Tenslotte is er nog één IGS, waarvan het werkingsgebied zich uitstrekt over Antwerpen, Vlaams-Brabant en Limburg (projectvereniging De Merode).

Hoewel het decreet de verplichting oplegt om met minimaal 4 gemeenten samen te werken, zien we een groot continuüm aan samenwerkende overheden. De kleinere IGS’en (zoals De Viertoren en De IJzervallei in West-Vlaanderen) bundelen 4 gemeenten, aan het andere uiteinde zien we projectverenigingen met 14 gemeenten (Cultuurregio Pajottenland-Zennevallei). 

Samen bundelen deze 19 IGS’en 148 van de 300 Vlaamse gemeenten, samen goed voor 2,9 miljoen inwoners. Opvallend: de  grootsteden ontbreken en slechts 4 van de 13 Vlaamse centrumsteden (Kortrijk, Sint-Niklaas, Roeselare en Genk) maken deel uit van een IGS binnen het nieuwe decreet. 

Samen bundelen deze 19 IGS’en 148 van de 300 Vlaamse gemeenten, samen goed voor 2,9 miljoen inwoners.

19 werkingen met verschillende historiek

Voorafgaand aan het nieuwe decreet Bovenlokale Cultuurwerking, bestond er een lange traditie van krachten bundelen tussen gemeenten. De aanleiding voor de samenwerking lag bij de meesten op vlak van cultuur, soms bleek ook de bibliotheekwerking, het erfgoed, toerisme of landschap het startpunt. 

Het gros van de IGS’en ontstond na het decreet lokaal cultuurbeleid van 2001 waarin voor het eerst ook financiering van een bovenlokaal samenwerkingsverband (afstemming en aanbod cultuurcommunicatie) werd mogelijk gemaakt. Maar ook bij de in 2019  opgestarte IGS’en, bestond er vaak al een (informeel) samenwerkingsverband tussen gemeentelijke diensten (bibliotheken, CC’s … ). 

Het nieuwe decreet doorbrak wel de sectorale schotten die er vaak binnen de bestaande samenwerkingen zaten en zorgde voor het samensmelten van bestaande samenwerkingsverbanden tot één geheel van bovenlokale samenwerking op vlak van cultuur. 

Het nieuwe decreet doorbrak wel de sectorale schotten en zorgde voor het samensmelten van bestaande samenwerkingsverbanden.

Zoveel verschillende IGS’en, zoveel verschillende werkcontexten

Diverse groep

Uit de omgevingsanalyses die door de IGS’en zelf werden opgemaakt, bleek duidelijk dat dit geen homogene groep is. De specifieke ligging, al dan niet nabijheid van grotere steden, de samenstelling van de bevolking in de regio, de bereikbaarheid … bepalen mee de specifieke noden en/of kansen voor de werking van het IGS. 

De IGS-regio’s verschillen  niet alleen in schaal, zowel qua deelnemende gemeenten, inwonersaantallen als het werkingsbudget dat daarmee in verhouding staat. Als we de vergelijking maken tussen inwonersaantal en oppervlakte per regio zien we nog meer verschil. Zo is De Zuidrand naar oppervlakte een heel kleine regio, ondanks een inwonersaantal dat schommelt rond het gemiddelde voor de groep. Cultuuroverleg 7 is het andere uiterste: het is de op één na grootste regio, maar met een inwonersaantal ver onder het gemiddelde van de overige IGS’en. 

Vergrijzing

Een aantal andere parameters wijzen op algemeen gelijklopende trends, met regionale klemtonen. Vergrijzing is er zo eentje. Prognoses geven aan dat het aandeel 70-plussers tegen 2035 over heel Vlaanderen met 35% zal toenemen. In sommige regio’s ligt dit percentage nog een pak hoger en zal de impact van de vergrijzing nog duidelijker voelbaar zijn.

Armoede

De armoedecijfers liggen in de meeste regio’s onder het Vlaamse gemiddelde, mits een aantal uitzonderingen. Zo bijvoorbeeld scoren alle West-Vlaamse IGS’en hoger dan het Vlaamse gemiddelde op armoede bij ouderen. Toch is het een thema waar ze zo goed als allemaal op inzetten. 

Diversiteit

Op vlak van diversiteit zijn de regionale verschillen nog meer uitgesproken: in Midden-Limburg ligt het aantal inwoners van vreemde herkomst op meer dan 35%, bij BIE en Ginter is dit lager dan 4 %. 

Terwerkstellingsgraad

Wanneer we kijken naar de tewerkstellingsgraad, het aandeel langdurig werkzoekenden of het aantal alleenstaanden met of zonder kinderen, scoren de IGS’en gemiddeld beter dan Vlaanderen. Enkel op vlak van werkloosheid van laaggeschoolden scoren de IGS-regio’s slechter dan Vlaanderen (uitgezonderd Druivenstreek en Zuidrand). 

Cultuuraanbod

Het cultuuraanbod op vlak van muziek, dans, theater, film en expo ligt voor de meeste regio’s lager dan het gemiddelde voor alle Vlaamse gemeenten. Het ontbreken van de grootsteden en grotere centrumsteden in de IGS-regio’s verklaart dit verschil. 

Deze voorbeelden geven aan dat elke regio werkt binnen een unieke context, wat ook vraagt om maatwerk.  Deze context in combinatie met het aanwezige culturele veld binnen de regio bepaalt de noden maar ook de opportuniteiten waarop het netwerk de komende jaren zal inzetten. 

Gedeelde doelstellingen

Het feit dat de context waarin de IGS’en werken, verschilt, wil niet zeggen dat er geen gemeenschappelijke uitdagingen zijn. Een rode draad doorheen de 19 plannen is het verhogen van de cultuurparticipatie en cultuur toegankelijk maken voor een zo ruim mogelijke doelgroep. Ook de implementatie of verdere uitrol van de UITpas binnen de regio staat bij een 7-tal IGS’en met stip in de plannen. Daarnaast worden praktijkontwikkeling en netwerking én het (verder) uitbouwen van de eigen structuur en organisatie, strategisch het vaakst naar voor geschoven. Dat er onderling heel wat zal uitgewisseld worden en van elkaar kan geleerd worden rond deze werklijnen, spreekt voor zich. 

Ook het opzetten van innoverende praktijken en experimenten in functie van het vinden van nieuwe antwoorden op bestaande vragen komt duidelijk aan bod. Het kan dan bijvoorbeeld gaan om het aanzwengelen van de aantrekkingskracht van het verenigingsleven, het vinden van bestuursvrijwilligers of nieuwe wegen vinden om de cultuurparticipatie van kansengroepen te laten groeien. Het inzetten op talentontwikkeling voor jonge kunstenaars en lokale jongeren vormt één van de hoofddoelstellingen bij een 4-tal IGS’en. Ook op de kleinere (deel)thema’s kunnen de IGS’en onderling clusteren en kan er onderlinge kruisbestuiving ontstaan.