In 2021 linkte OP/TIL ondernemers van binnen én buiten de cultuursector aan elkaar. We ontmoetten elkaar, wisselden uit en vonden inspiratie én een incentive voor waardevolle verbindingen. We vulden ook de toekomst in, met enkele droombeelden. Lieven Miguel Kandolo tekende het laatste droombeeld uit. Hij snijdt meteen ook ons thema voor 2022 aan: waar cultuur en welzijn elkaar ontmoeten.

Tekst / Lieven Miguel Kandolo

Uitdagingen binnen de culturele sector

Hoe kan je een reflectie over de toekomst van de cultuursector doen zonder aan de coronasituatie te denken? De pandemie waarin we ons bevinden zal een hele generatie tekenen. Eigenaardig aan zulke grote gebeurtenissen is dat ze vaak als een katalysator werken voor de grote uitdagingen van hun tijd. Klimaatverandering, de strijd tegen racisme en seksisme, de strijd tegen elke vorm van misbruik, de strijd tegen inkomensongelijkheid, de strijd van eenieder om een plaats te vinden in een geglobaliseerde samenleving …

De discussies die daaruit voortvloeien zijn vaak scherp en zeer persoonlijk. Daarom zie je ook steeds meer een tendens bij minderheden om naast het maatschappelijk debat eigen structuren op poten te zetten om in een veilige omgeving zichzelf te zijn. Ook binnen de cultuursector woedt er een debat over ongelijkheid en racisme. Ook daar zie je steeds meer bottom-up organisaties opgestart door jonge ondernemers die een veilige haven willen creëren voor minderheden.

Dit stelt mij tot nadenken. Wetende dat de druk op onze samenleving steeds groter wordt. Wetende dat de cultuursector steeds meer bewust is van zijn gebreken inzake racisme, diversiteit en representatie, vraag ik mij af hoe de heersende machten in de cultuursector zullen omgaan met deze nieuwe organisaties.

“Deze minderheden zullen zich niet veiliger voelen omdat je een zwarte vrouw op je poster zet. Wel omdat ze ruimte krijgen om mee te bepalen welke richting de sector uitgaat.”

Ruimte om tot adem te komen

Nog voor we kijken naar de uitdaging van de sector, is het belangrijk om te begrijpen hoe en waarom die organisaties noodzakelijk zijn. De cultuursector is nog te vaak een zaak van de witte middenklasse. Die uitsluiting is vaak niet bewust, maar het resultaat van een gebrek aan inzicht in de blinde vlekken van de heersende machten van de cultuursector.

En uitsluiting leidt tot isolatie en een gevoel van onveiligheid. Om deze reden zien we de opkomst van artiesten die zich alleen willen openstellen in een ruimte waar zij zichzelf kunnen zijn. Liefst dus met gelijkaardige personen. Ze komen niet samen met de bedoeling om niet-gelijkaardige personen uit te sluiten, maar wel om voor zichzelf tot adem te komen.

Dit noemen we safe spaces. Vrij vertaald betekent dat een plaats waarbij ieder vrij is van vooroordelen of conflict. Een plaats waar je niet het onderwerp bent van een gepolariseerd maatschappelijk debat. Een plaats waar je kan voelen dat je de hoofdrol van je eigen leven mag spelen.

Het heft in eigen handen nemen

In eerste instantie is een safe space een instrument voor mentaal welzijn. Het is geen manier om volledig los te koppelen van de realiteit, maar een manier om even op de pauzeknop te drukken samen met andere mensen. Uit dit oord van rust ontstaan talrijke initiatieven. In de socio-culturele wereld vertaalt dat zich naar zelforganisaties die ijveren voor meer ruimte voor stemmen die weinig gehoord worden of gemarginaliseerd worden.

In de vijf laatste jaren zien we steeds meer succesvolle initiatieven opkomen. Van zelforganisaties door en voor jongeren met Afrikaanse achtergrond zoals Kilalo, Waka Waka Generation, Kolamela,… tot studentenverenigingen door en voor studenten met Afrikaanse afkomst zoals AYO (Antwerpen), Umoja (Gent), Karibu (Leuven), ASCOM (Brussel). Safe Space vzw is een Antwerps inloophuis waarin jongeren en vrouwen zichzelf kunnen zijn.  Slam-T is een LGBTI-vriendelijke ruimte, gelegen in Gent, waarbij verschillende personen kunnen deelnemen aan (slam) poetry en open mics.

Ook in de ondernemerswereld spelen safe spaces steeds meer een belangrijke rol. #SheDIDIT heeft een platform opgericht waarbij vrouwen met migratieachtergrond die ondernemers zijn (of willen worden) kunnen samenkomen. Club Connect wil op termijn een community voor ondernemers zijn waarbij safe space deel uitmaakt van een van de belangrijkste onderdelen hiervan.

Zelfs op politiek vlak beweegt er iets. Ceapire zou op vraag van de Vlaamse overheid ondersteuning bieden aan lokale overheden voor het opzetten van 20 mobiele safe spaces.

Onze manier van werken in vraag stellen

Cultuur is vaak het instrument dat gebruikt wordt om jezelf te emanciperen en te bevrijden van onderdrukking. Wanneer de sector jou die ruimte niet geeft, is het logisch dat je naar alternatieven zoekt of die zelf maakt. Deze organisaties zijn een reactie op de blinde vlekken van de cultuursector. Zoals altijd zijn die tegenreacties nodig om de sector te doen evolueren.

Wat vandaag klein is, zal morgen mainstream worden. De vraag die zich dan stelt is: hoe zal de cultuursector omgaan met deze initiatieven? Als dit de toekomst is, hoe zal de sector daarop reageren? Wat moet het nog doen om die organisaties in se op te nemen?

De cultuursector zal niet kunnen omgaan met deze initiatieven zolang de blinde vlekken niet duidelijk zijn. Diversiteit is nog te vaak een marketingterm en te weinig synoniem met structurele verandering en veilige ruimte. Deze minderheden zullen zich niet veiliger voelen omdat je een zwarte vrouw op je poster zet. Wel omdat ze ruimte krijgen om mee te bepalen welke richting de sector uitgaat.

Zolang de sector dat niet aanpakt, zullen sociale ondernemers het heft in handen nemen en eigen ruimtes ontwikkelen waar een andere vorm van cultuurbeleving mogelijk is. Op termijn kan dat clashen, maar ook dit is positief! Laten we die discussie verderzetten, elkaar in vraag stellen en naar elkaar toegroeien.

De gevestigde instellingen van de cultuursector moeten ook niet de ambitie hebben om die organisaties te absorberen. Vaak gaan zulke zaken gepaard met een paternalistische visie op zelforganisaties en safe spaces. Beter is om ze te bestuderen, met hen in gesprek gaan en er uit te leren.

Hoe komt het dat mijn zaal wit is, terwijl deze kleine organisatie alle jongeren van de wijk aantrekt? De antwoorden vind je bij die organisaties. Geef ze de ruimte om te zijn wie ze zijn, zonder hen in het mallemolen van het systeem te willen meenemen. Zo fnuik je ondernemerschap en ontneem je veilige ruimtes van gemeenschappen die broodnodig zijn. En vergeet nooit: zij zijn de toekomst. Ooit zullen zij de mainstream zijn. Tot er weer een nieuwe soort zelforganisatie opduikt die hen in vraag zal stellen.

“Ooit zullen zij de mainstream zijn. Tot er weer een nieuwe soort zelforganisatie opduikt die hen in vraag zal stellen.”