Jaïr Stranders — Theater als huis van geschiedenis
september 2020 — Met OP/HEF lanceert OP/TIL een 1e groot event, een jaarlijks ritueel. Hiermee willen we jou een andere kijk bieden. En nieuwe inzichten. Tot welke meerwaarde kan het onbekende, het ongewone leiden? Deze vraag leggen we in 2020 voor aan een aantal cultuurmakers. Jaïr Stranders over een vreemde eend in de bijt.
Tekst / Birgit Van Asch
Jaïr Stranders is theater- en filosofiedocent en één van de bezielers van het Nederlandse Theater Na de Dam. Deze theatermanifestatie geeft jaarlijks een plek aan de Tweede Wereldoorlog, tijdens de Dodenherdenking op 4 mei. Theater is voor Jaïr dé plek voor zulke verhalen, voor verbeelding en empathie. Theater Na de Dam kleurt de steden en dorpen van nu in met de verhalen van toen. Het doet jong en oud met een nieuwe blik naar hun leefwereld kijken.
Theater Na de Dam, een vreemde eend in de bijt
De Dodenherdenking in Nederland dreigt de laatste jaren aan zeggingskracht te verliezen. De generatie die de Tweede Wereldoorlog in Nederland heeft meegemaakt en kan navertellen, verdwijnt. Jongere generaties hebben de oorlog minder en minder in het vizier. Stilstaan bij één van de donkerste bladzijden uit onze geschiedenis doet reflecteren op onze eigen tijd. Herdenken is nodig. En dat niet noodzakelijk op de traditionele manier. Theater biedt volgens Jaïr een geschikte vorm.
“Theater Na de Dam bevindt zich op het snijpunt van het herdenkingswezen en de theaterwereld. Je kan op verschillende manieren kijken naar de verhouding tussen uiteenlopende disciplines: interdisciplinair, multidisciplinair en transdisciplinair. Mijn werk is in geen enkel hokje te plaatsen. Ik bedien me van alledrie deze vormen tegelijk. Binnen het herdenkingswezen is Theater Na de Dam een vreemde eend in de bijt. Het gaat om kunstuitingen die indirect het herdenken laten plaatsvinden. Op een andere, dan de gekende manier. Het is niet de groep mensen die op een bepaald moment een gebeurtenis in stilte herdenkt, naast een monument.”
“De theatermanifestatie is ook een vreemde eend in de bijt in het theaterveld. We zijn geen gezelschap dat theater maakt en ook niet zomaar een festival dat voorstellingen programmeert. We zijn wel een manifestatie waarbij theater middel én doel om te herdenken. Theater als vorm van herdenking, theater als huis van de geschiedenis. Een donkere bladzijde als de Tweede Wereldoorlog kan je niet zomaar uitbeelden in het theater. Maar door de talloze vertelvormen en -stijlen die het theater kent, kun je wel zoeken naar hoe je je er in deze tijd toe verhoudt. Op een nationale herdenkingsavond samenkomen in theaters zorgt voor een gemeenschappelijk gevoel van reflectie en verbinding.”
We zijn wel een manifestatie waarbij theater middel én doel om te herdenken. Theater als vorm van herdenking, theater als huis van de geschiedenis.
“Met Theater Na de Dam brengen we mensen en groepen in onze samenleving dichter bij elkaar rond belangrijke maatschappelijke vragen. De geschiedenis kan een strijdpunt zijn. Maar geschiedenis kan ook verdieping en verbinding brengen.”
© Dirk-Jan Visser
Kunst en maatschappij, het zijn communicerende vaten
“Cultuur, als het tegenovergestelde van natuur, is een ander woord voor beschaving. Strikt genomen is al wat wij doen, deel van onze cultuur. Kunst als wezenlijk onderdeel hiervan, geeft impulsen aan andere sectoren. Net omdat kunst sterk verbonden is met de wereld om ons heen. Kunstenaars durven de maatschappij te bevragen en proberen een positie in te nemen die ingaat tegen heersende tendensen. Vaak gaat dat over het toelaten van twijfel en onzekerheid, het stellen van ongemakkelijke of filosofische vragen, het zoeken naar nieuwe vormen van verbinding en ontmoeting. En tegelijkertijd putten kunstenaars ook inspiratie uit politiek, geschiedenis, wetenschap, religie, filosofie, economie. In feite zijn al deze werelden communicerende vaten, of je dat nu wil of niet.”
Wat wil Jaïr met zijn werk bereiken? Dat mensen elkaar opnieuw leren kennen. Zo krijgen jongeren een belangrijke rol tijdens Theater Na de Dam. Verschillende generaties verdiepen zich samen in hun gedeelde geschiedenis.
“Met Theater Na de Dam brengen we mensen en groepen in onze samenleving dichter bij elkaar rond belangrijke maatschappelijke vragen. De geschiedenis kan een strijdpunt zijn. Maar geschiedenis kan ook verdieping en verbinding brengen. Als we op 4 mei verhalen vertellen die in het verleden onderbelicht bleven, heeft dat echt impact. Zoals de verhalen over de omgang met de zwarte bevrijders tijdens en na de Tweede Wereldoorlog. Of wanneer jongeren zich verbinden aan ouderen uit hun stad. Door hen te vragen naar hun herinneringen uit de oorlogsjaren en daar vervolgens een voorstelling van te maken. Zo komen verschillende gemeenschappen samen. Ouderen voelen zich gezien en gehoord. De jongeren maken niet alleen betrokken theater. Ze tonen ook dat het in tijden van polarisatie anders kan. Het is een verzet tegen de tijdsgeest.”
Kunstenaars durven de maatschappij te bevragen en proberen een positie in te nemen die ingaat tegen heersende tendensen.
De hoogste tijd om de impact van kunst inzichtelijk te maken
We schreeuwen met z’n allen van de daken dat kunst wel degelijk impact heeft. Maar we slagen er niet in om die impact bevattelijk en meetbaar te maken. Het ontbreekt de sector aan een gedeelde taal en denkkaders.
“Je merkt dat veel instellingen, zowel overheidsinstellingen die zich met financiering van kunst bezighouden, als herdenkingsinstellingen, de impact van kunst niet echt vatten en naar waarde schatten. Theater Na de Dam, dat zijn heel veel kleine voorstellingen tegelijkertijd, verspreid over het hele land. Op die manier grootschalig kleinschalig werken, heeft een enorme impact op het publiek, de spelers en makers zelf. Wat nodig is, is die impact bevattelijk maken. We moeten voorbeelden blijven tonen en de grenzen van het gekende blijven overschrijden. Dat geldt ook voor andere sectoren: veel bedrijven en instellingen zijn het enkel gewend vanuit zekerheid en strategie te handelen. Ze durven het niet aan om met onzekerheid een proces in te stappen. Zo houd je je eigen grenzen in stand, terwijl het toelaten van twijfel net heel veel creativiteit brengt.”
“Het toepassen van de ervaringen en de vormen van de ene discipline in een andere is telkens opnieuw een interessante uitdaging. Ik denk dat kunst zeer veel kan betekenen in die sectoren die dreigen vast te lopen, zoals de economie, onderwijs en politiek. Kunst hoeft dan geen ‘nut’ te hebben en mag je ook niet te instrumenteel inzetten. Ik zou graag meer uitwisseling zien, om nieuwe denkbewegingen en hybride vormen te laten ontstaan.”
We moeten de grenzen van het gekende blijven overschrijden. Ook voor andere sectoren: veel bedrijven en instellingen zijn het enkel gewend vanuit zekerheid en strategie te handelen.
“Het toepassen van de ervaringen en de vormen van de ene discipline in een andere is telkens opnieuw een interessante uitdaging.”
Jaïr Stranders
Jaïr Stranders is filosoof, theatermaker en -docent. Hij doceert aan verschillende hogescholen en deelt zijn ervaringen en inzichten ook graag met de overheid en de bedrijfswereld.
Tijdens OP/HEF zou hij het hebben over Theater Na de Dam, een jaarlijkse theatermanifestatie in Nederland, op de avond van de Nationale Dodenherdenking op 4 mei. Meer dan 80 theatervoorstellingen rond de Tweede Wereldoorlog worden gelijktijdig opgevoerd.
Jaïr Stranders spreekt jammer genoeg toch niet tijdens OP/HEF.
