Burgerinitiatieven schieten als paddenstoelen uit de grond. En toch blijven ze vaak onder de radar. Of ze worden wel gezien, maar niet erkend. Ook bij intergemeentelijke samenwerkingsverbanden (IGS) is het nog zoeken naar een manier om deze initiatieven een plaats te geven. Hoog tijd voor een round-up. Wie zijn deze burgerinitiatieven? Wat betekenen ze voor IGS’en en vooral: hoe kan jij als IGS of lokaal bestuur ze ondersteunen?

Burgerinitiatieven: wie, wat, waarom?

Burgerinitiatieven zijn van alle tijden. Vaak ontstaan ze vanuit een gemis. Een groep gelijkgezinde burgers ervaart een nood die niet ingelost wordt door een overheid of formele organisatie. Of toch niet op de manier hoe zij dat zien. En dus nemen ze het heft in eigen handen. De laatste jaren valt het op dat het belang van deze burgerinitiatieven in het middenveld toeneemt. Goed nieuws. Want deze initiatieven brengen zuurstof in de regio, zetten dingen in beweging, staan in nauw contact met hun doelgroep en leggen linken over grenzen heen.

Gefundenes Fressen voor de 19 culturele IGS’en. Vanuit hun regierol zijn ze immers het best geplaatst om dergelijke burgerinitiatieven te stimuleren. Maar waarover hebben we het eigenlijk wanneer we spreken over burgerinitiatieven? Wat willen ze realiseren en voor wie? Waar botsen ze tegen aan? Welke ondersteuning vragen ze en waar vinden ze die?

We vroegen het aan Nele Vanderhulst (Socius) auteur van het rapport veldverkenning burgerinitiatieven. Tijdens een inspiratiesessie maakt ze ons wegwijs in het landschap van burgerinitiatieven. Voor veel aanwezige IGS-coördinatoren een eyeopener: “Ik wist niet dat er in mijn IGS zo veel burgerinitiatieven waren”, lieten enkelen zich ontvallen.

Hoe herken je burgerinitiatieven?

Op zoek naar burgerinitiatieven? Wissel eens van bril en kijk vooral goed uit je doppen

Burgerinitiatieven komen in alle maten en gewichten. Iedereen geeft er een andere definitie aan. Belangrijkste aandachtpunt: wees je bewust van de bril die je ophebt. Zie jij burgerinitiatieven vooral als een groep burgers die blijvende publieke diensten en activiteiten organiseren en daartoe samenwerkt met overheden of andere formele organisaties? Dan kijk je door de bril van de participatiesamenleving. Denk maar aan een leesclub ontstaan in de schoot van een bibliotheek.

Zie je vooral burgers die naar aanleiding van een frustratie of een gemis zelf de handen uit de mouwen steken. En dat zowel in kleine informele tijdelijke groepen als in meer formele langlopende initiatieven? Dan staat de bril van de doe-democratie op je neus. Een groep metalfans bijvoorbeeld die zelf een festival op touw zet omdat het aanbod in de regio ontbreekt.

En dan is er nog een derde manier van kijken: die van de duurzaamheidstransitie. Kijk je door die bril, dan zie je enkel initiatieven die te maken hebben met een duurzame samenleving. Een collectief van burgers die het grondig anders willen en ambities op lange termijn hebben. Een pluktuin die je met een groep vrienden beheert, bijvoorbeeld.

Wat opvalt is de diversiteit aan initiatieven. Houd voor ogen dat je op verschillende manieren naar het veld moet kijken omdat er anders initiatieven uit de boot vallen.

Burgerinitiatieven versus burgerparticipatie

Verwar het begrip burgerinitiatieven niet met burgerparticipatie. Veel organisaties en overheden zoeken naar nieuwe manieren om burgers te betrekken. Ze willen een hechtere relatie met hun achterban, hen zelfs inspraak geven. Maar altijd met de eigen doelstellingen en missie in het achterhoofd. Bij burgerinitiatieven ligt en blijft het eigenaarschap 100% bij de initiatiefnemer. Het is belangrijk dat je dat onderscheid helder houdt.

Wat is jouw positie als IGS ten opzichte van burgerinitiatieven?

Je weet nu hoe je burgerinitiatieven kan herkennen en wat de valkuilen zijn. Maar hoe geef je ze bestaansrecht? Volgens Nele zit je als IGS in een bevoorrechte positie. “De tussenruimte tussen het lokale en bovenlokale niveau is interessant om op het spoor van interessante burgerinitiatieven te komen. Door je helikopterview weet je wat er leeft in je regio. Je bent zowel katalysator als verbinder. Met één been zit je in het beleid en met het andere been sta je in het veld.” Maar er is ook een keerzijde, zegt Nele. “Je zit ook in een spreidstand. Je bent niet volkomen onafhankelijk want je bent nog altijd gebonden aan je lokale bestuur en je beleidsplan.”

Vijf handvaten om burgerinitiatieven te ondersteunen

Als IGS kan je veel maar uiteraard niet alles. Je moet keuzes maken. Maar op basis van wat doe je dat? Deze checklist helpt je op weg.

Bepaal je missie/visie op burgerinitiatieven

Vind je dat burgerinitiatieven een specifiek doel moeten ondersteunen? Bijvoorbeeld een doel dat overeenkomt met een actiepunt uit jouw beleidsplan? Of ben je van mening dat elk initiatief dat bijdraagt aan het democratisch proces het bestaansrecht moet krijgen, no mather what?

Uit een rondvraag blijkt dat de eerste visie het vaakst voorkomt. Als in het beleidsplan het actiepunt ‘invulling leegstaande gebouwen’ staat, dan zullen initiatieven die hierop inspelen aangemoedigd worden. Al is de grens tussen de twee visies flou, klinkt het. Vaak zit je als IGS ergens in het midden. Je hebt specifieke doelen voor ogen maar je moet ook openstaan voor globale doelen. Eigenlijk is de culturele finaliteit al een criterium op zich.

Stimuleren van nieuwe initiatieven of faciliteren van bestaande initiatieven?

Elk burgerinitiatief kent verschillende fases. Van opstart, over interne organisatie tot reikwijdte vergroten. Niet alle initiatieven hebben de ambitie om door te groeien tot fase drie. Als IGS kan je kiezen op welke fase je inspeelt. Hoe je dat doet, hangt af van de noden. Belangrijk: erken het eigenaarschap van de trekkers.

Uit een rondvraag blijkt dat de voorkeur uitgaat naar stimuleren van nieuwe initiatieven maar dat het in de realiteit vaak neerkomt op faciliteren. Het verschil tussen droom en daad. Een kwestie van middelen. Maar langs de zijlijn toekijken is geen optie en dus moet je als IGS op een andere manier op zoek naar vernieuwing. Zo kan je ook bestaande burgerinitiatieven stimuleren om eens over het muurtje te kijken en het op een innovatieve manier aan te pakken.

Ook belangrijk: trek lokale besturen mee in het verhaal. Zeker in landelijke gemeenten is het cruciaal om hen de weg te tonen naar vernieuwende, experimentele initiatieven.

En ook nog dit: als IGS kijk je vaak door de bril van verbinding. Samenwerken over de (gemeente)grenzen heen. Maar onthoud dat twee gelijkaardige burgerinitiatieven niet noodzakelijk vanuit dezelfde drijfveer ontstaan zijn. En dat zij bijgevolg liever niet samensmelten uit schrik om hun eigenheid te verliezen.

Op welke noden speel je in?

Burgerinitiatieven gaan sowieso op zoek naar partners. Al klinkt dat op het eerste gezicht contradictorisch. Ze willen immers het heft in eigen handen houden. Maar op hun eentje kunnen ze het niet rooien. Als IGS kan je kiezen op welke noden en behoeften je inspeelt. We onderscheiden er acht, waarvan de eerste vier cruciaal zijn voor succes.

• Financiële middelen
• Infrastructuur en ruimte
• Draagvlak
• Kennis en expertise
• Administratie & logistiek
• Administratie en logistiek
• Draagkracht
• Uitwisseling en netwerking

Rode draad voor jou als IGS? Neem je regierol op. Inspireer burgerinitiatieven, toon ze de weg naar andere subsidiekanalen, denk maar aan CERA en de Koning Bouwdewijnstichting. Breng ze in contact met andere partners die bijvoorbeeld wel over de nodige infrastructuur beschikken, of maak ze zichtbaar door hun activiteiten mee op te nemen in je communicatie. Er zijn verschillende manieren om tegemoet te komen aan hun noden. Zorg in de eerste plaats dat ze zich erkend en gehoord voelen.

Welke rol neem je op om burgerparticipatie te versterken?

Om burgerinitiatieven te versterken kan je vier rollen opnemen. Je kan ervoor kiezen om de positie van de trekkers te versterken. Dat kan door hen de weg te wijzen of door praktische hulp aan te bieden. Maar het kan ook zijn dat je hen persoonlijk wil ondersteunen met bijvoorbeeld vormingen. Denk maar aan een training vergadertechnieken.

Je kan ook je focus verleggen naar de omgeving en eerder de verbindende rol opnemen. En dat door andere organisaties bij het burgerinitiatief te betrekken of door de gemeenschap de vitaliseren en zo een gunstig klimaat te creëren.

Uit een rondvraag blijkt dat IGS’en afwisselende rollen op zich nemen. De lokale overheid warm maken voor burgerinitiatieven bijvoorbeeld en eens die op poten staan, werken aan een vormingsaanbod.

Bundel je krachten met andere bruggenbouwers in je regio

Alleen kan je veel, maar samen bereik je meer. Bij Avansa bijvoorbeeld zit veel expertise om burgerinitiatieven te ondersteunen. Hun insteek is anders dan die van een IGS dat vooral vanuit een culturele bril naar het landschap kijkt. Maar net dat aanvullende kan een interessante piste zijn om de krachten te bundelen. Voer voor een volgende inspiratiesessie.

Meer lezen?

• Download het rapport Burgerinitiatieven en de ondersteuning
  ervan, een veldverkenning, M. Jans en N. Vanderhulst, Socius 2021
• Lees de blog: ‘Waarom je het onder collega’s niet eens geraakt over burgerinitiatieven’